Dożywotnie pozbawienie wolności. Zabójca, jego zbrodnia i kara.

Badania finansowane przez Narodowe Centrum Nauki (wniosek nr 222883).

Kierownik: Prof. dr hab. Andrzej Rzepliński.

Celem badań jest:

• analiza kryminologiczna zabójstw kwalifikowanych i ich sprawców,
• analiza sędziowskiego wymiaru kary dożywotniego pozbawienia wolności,
• analiza wykonywania tej kary w różnych jej fazach czasowych z perspektywy podmiotów zainteresowanych (więźnia, kadry więziennej, rodzin sprawcy i ofiary, przedstawicieli wymiaru sprawiedliwości i społeczeństwa).

Wyniki badań autorzy przedstawią w monografii, a także w odrębnych publikacjach naukowych.

Badania, kontynuowane w kolejnych latach, polegały na: badaniach aktowych w oparciu o kwestionariusz do badań aktowych. Wstępnej analizie akt sądowych i więziennych w celu dostosowania kwestionariusza do badań ilościowych i jakościowych. Badania polegały także na opracowaniu a następnie wysłaniu ankiety korespondencyjnej do 304 więźniów dożywotnich.

Informacje szczegółowe:

Cel prowadzonych badań

Od przywrócenia kary dożywotniego pozbawienia wolności [k.d.p.w.] 19 listopada 1995 r. do 31 grudnia 2011 r. w Polsce zostało skazanych prawomocnie 304 zabójców, niemal zawsze sprawców zabójstw kwalifikowanych. Celem badań jest • analiza kryminologiczna zabójstw kwalifikowanych i ich sprawców, • analiza sędziowskiego wymiaru k.d.p.w. oraz • analiza wykonywania tej kary w różnych jej fazach czasowych z perspektywy podmiotów zainteresowanych (więźnia, kadry więziennej, rodzin sprawcy i ofiary, przedstawicieli wymiaru sprawiedliwości i społeczeństwa). Wyniki badań autorzy przedstawią w monografii, a także w odrębnych publikacjach naukowych.

Po pierwsze, podejmiemy próbę odpowiedzi na pytanie czy i na czym polega specyfika zabójców - więźniów dożywotnich co ją kreuje, czy to kim oni byli przed zabójstwem, z reguły kwalifikowanym i co wnoszą do więzienia; czy też z tego, co przynosi im perspektywa długości kary i proces jej wykonania. Po drugie, nasza ciekawość badawcza będzie skierowana na szczególny interesujący proces odbywania kary. Wokół tego tematu można postawić następujące pytania badawcze: czy charakteryzuje się on czymś szczególnym? jak przebiega? jakie momenty „krytyczne” wpływają na ten przebieg? od jakich czynników on zależy i kto ma na nie wpływ? Czym się istotnie różni od wykonywania kary wobec pozostałych więźniów, w tym długoterminowych?

Cele szczegółowe:

1) Analiza i synteza kryminologiczna zabójstw kwalifikowanych oraz ich sprawców. Kodeks karny z 1997 r. wyróżnia 8 typów zabójstw kwalifikowanych. Dotychczasowe badania dowodzą, że zabójstwa są popełniane w różnych okolicznościach, z różnych pobudek i motywacji, przez jednego bądź grupę sprawców, przy użyciu różnych narzędzi lub broni, przez sprawców, którzy różnią się między sobą zaburzeniami osobowości i wyposażeniem społecznym. Analiza tych wszystkich elementów dostarczy nie tylko szczegółowego opisu zabójstw popełnionych na przestrzeni kilkudziesięciu lat, lecz także na przyjrzenie się zależnościom między nimi, zmianom i cechom zabójstw popełnianych w zmieniających się warunkach społecznych, ekonomicznych i ustrojowych. Synteza pozwoli na kategoryzację i opis profili sprawców oraz identyfikację prawidłowości między wspomnianymi czynnikami. 

Cel ten osiągniemy dzięki analizie akt sądowych i innych materiałów, a następnie dzięki przeprowadzonym wywiadom ze zabójcami odbywającymi k.d.p.w.

2) Zbadanie tendencji lub zmian w orzekaniu k.d.p.w. w ciągu już niemal 20 lat jej obowiązywania i zweryfikowanie aktualności argumentów „za” wymierzaniem przez sądy kary dożywotniego więzienia 

Cel ten zrealizujemy poprzez jakościową analizę uzasadnień wymiaru kary przez sądy obydwu instancji wobec 304 sprawców zabójstw kwalifikowanych oraz dzięki porównawczemu charakterowi prowadzonych badań w części dotyczącej wymiaru tej kary w innych krajach. Przeanalizujemy także reguły i kryteria jej wymierzania sformułowane bądź stosowane przez sądy innych krajów oraz trybunały konstytucyjne i międzynarodowe.

3) Dostarczenie dowodów empirycznych na to, że sprawcy-więźniowie dożywotni stanowią grupę wewnętrznie zróżnicowaną zarówno co do popełnionych czynów i okoliczności obciążających, które zdecydowały o wymierzeniu im najsurowszej kary, jak i co do ich zachowania w trakcie odbywanej kary i stosowanych wobec nich oddziaływań. 

Cel ten będzie realizowany poprzez analizę całości materiału badawczego i pokazanie różnic statystycznych między więźniami i przebiegiem k.d.p.w., a także poprzez zidentyfikowanie i opisanie więźniów typowych i atypowych z uwzględnieniem upływu okresu odbywanej przez nich kary (studium przypadków).

4) Opisanie i synteza treści i przebiegu k.d.p.w. Realizując ten cel będziemy poszukiwać odpowiedzi na następujące pytania: jak wygląda przebieg odbywania/wykonania k.d.p.w.? czy stanowi on pewien przemyślany proces czy jest wynikiem niezależnych od uczestników i mało przewidywalnych czynników? od jakich czynników przebieg/proces k.d.p.w. zależy i kto ma na nie wpływ? jakie momenty „krytyczne” wpływają na przebieg/proces k.d.p.w.? jakie elementy składają się na treść k.d.p.w. w okresie jej wykonywania? 

Cel ten będziemy realizować poprzez ilościową i jakościową analizę całości materiału (z badań aktowych i wywiadów prowadzonych z więźniami oraz personelem więziennym), z uwzględnieniem wyników dotychczasowych badań na temat strategii adaptacji, metod i sposobów ułożenia sobie życia w więzieniu. Podejmiemy próbę identyfikacji ważnych momentów i zdarzeń powodujących zmiany w odbywaniu/wykonywaniu k.d.p.w., w kierunku zarówno pozytywnym, formującym sylwetkę więźnia (progres) jak i negatywnym, pogłębiającym degradację więźnia (regres). Będziemy dążyć do wskazania i opisania prawidłowości, od których zależą zmiany progresywne i regresywne lub elementów kluczowych, które w każdym przypadku powinny być częścią procesu odbywanej / wykonywanej kary.

5) Zbadanie czy polskie więzienia i ich personel są przygotowane na zniuansowane radzenie sobie z ekstremalną grupą więźniów dożywotnich, mające na celu zapobieżenie ubocznym negatywnym skutkom długoletniej izolacji, prawidłowo zarządzać jej czasem i ryzykiem, i czy w polityce i sposobie jej wykonania służba więzienna dąży do obniżenia społeczne kosztów k.d.p.w. Realizacji tego celu będzie sprzyjać poszukiwanie odpowiedzi na następujące pytania: czy wykonanie najsurowszej kary pozostaje w zgodzie ze standardami postępowania z więźniami (skodyfikowanymi w prawie polskim i międzynarodowym)? Jak służba więzienna definiuje i wyróżnia tę karę? Czy odrębnie traktuje więźniów dożywotnich, na czym to polega i jakie kryteria stosuje w postępowaniu z nimi? Jakie stosuje metody, środki i strategie pracy z więźniami dożywotnimi? Jakie w postępowaniu z tą kategorią więźniów, obserwuje się praktyki – negatywne (dyskryminacyjne, represyjne) i pozytywne (priorytetowe obejmowanie ich oddziaływaniami takimi jak nauka, praca, terapia)? Czy zna i stosuje europejskie standardy postępowania z takimi więźniami? Czy ma kontakt z praktykami z innych państw, szczególnie UE?

Cel ten będziemy realizować poprzez ilościową i jakościową analizę, a następnie syntezę, całości materiału, ze szczególnym uwzględnieniem wywiadów z przedstawicielami służby więziennej, kapelanami więziennymi, psychologami, sędziami penitencjarnymi, woluntariuszami, reporterami sądowymi. Poszukamy cząstkowych prac badawczych problemu, w tym prac magisterskich w różnych uczelniach. Badając ten aspekt wykonania k.d.p.w. będziemy weryfikować czy jej wykonanie w polskich zakładach karnych jest zgodne ze standardami Rady Europy (Rekomendacja Rady Europy nr (23) o wykonywaniu przez administrację więzienną kary dożywotniego pozbawienia wolności oraz innych długoterminowych kar pozbawienia wolności z 9 października 2003 r.; Europejskie Reguły Więzienne z 11 stycznia 2006 r.; Rekomendacja Rady Europy nr (82) 16 w sprawie udzielania przepustek z 24 września 1982 r.; Rekomendacja Rady Europy nr (22) w sprawie warunkowego zwolnienia z 24 września 2003 r. oraz wyrokami Trybunału Konstytucyjnego i Europejskiego Trybunału Praw Człowieka).

Hipotezy badawcze:

1) Zakładamy, że sprawcy zabójstw kwalifikowanych, skazani na karę dożywotniego pozbawienia wolności byli z reguły poprzednio karani i dopuścili się zabójstw dwóch osób. Ponadto są starsi niż przeciętnie skazani na karę pozbawienia wolności, gorzej niż oni wykształceni, z reguły pochodzą z rozbitych rodzin, funkcjonują poza rynkiem pracy oraz mają zaburzoną osobowość. 

2) Zakładamy, że w podejściu i postępowaniu z więźniami dożywotnimi podczas odbywanej przez nich kary dominuje podejście standardowe – jak w odniesieniu do pozostałych więźniów, mimo że z woli sądów mają tam spędzić resztę życia, co przeciętnie oznacza ok. 40 lat. Ta rutyna wynika z oportunizmu i braku fachowego przygotowania funkcjonariuszy, nawet jeśli indywidualizacja byłaby wymagana racjami humanitarnego i racjonalnego wykonania tej kary.

3) Zakładamy, że państwo nie ma założonego z góry lub wynikającego z utrwalonej praktyki planu generalnego w postępowaniu wobec tej specjalnej kategorii więźniów, ich rodzin i rodzin ich ofiar. Racjonalne wykonywanie k.d.p.w. jest kwestią danego przypadku, wiedzy, poświęcenia i preferencji konkretnego funkcjonariusza, czasami innej osoby mającej dostęp do więźnia. Gdy kara ma trwać do końca lub prawie do końca życia skazanego zabójcy, nikt nie odpowiada za efekty trwającej co najmniej ćwierćwiecze izolacji penitencjarnej. 

4) Zakładamy, że sami więźniowie dożywotni widzą potrzebę dywersyfikacji postępowania z nimi. Chcą być traktowani na innych zasadach niż reszta populacji więziennej, ponieważ nie mogą ignorować nieoznaczonego końca swojej kary – dużego prawdopodobieństwa że resztę życia spędzą w więzieniu. Aby zapewnić sobie minimum autonomii, są bardziej otwarci na komunikowanie się z personelem więziennym. Więźniowie dożywotni, inaczej niż pozostali – z racji owej ‘dożywotniości’ częściej planują swoje życie w więzieniu i podejmują starania aby zrealizować swój plan. Wewnętrzne zróżnicowanie tej grupy więźniów ze względu na czas, który przeżyli już w izolacji, w części przypadków dłużej niż 15 lat, a w części dopiero się zaczynającej, pozwoli weryfikować tę hipotezę. 

Plan badań:

I etap - zapoznanie się literaturą, w tym zagraniczną na temat sprawców zabójstw, sędziowskiego wymiaru kary, kary długoterminowej i kary dożywotniego pozbawienia wolności, także z perspektywy praw człowieka (wyroki sądów i trybunałów, standardy postępowania z więźniami dożywotnimi, raporty z kontroli wykonywania kary dożywotniego pozbawienia wolności).

W wyniku analizy powstanie opracowanie: • wyników badań nad kdpw w innych krajach, • narzędzi, środków, sposobów i metod pracy i oceny wykorzystywanych w trakcie wykonywani kdpw w innych państwach

II etap – a) badania aktowe w oparciu o kwestionariusz do badań aktowych. Badaniu zostaną poddane akta sądowe i więzienne, dokumenty urzędowe Rzecznika Praw Obywatelskich informacje z mediów drukowanych i elektronicznych, filmów dokumentalnych, danych z organizacji pozarządowych i uniwersyteckich klinik prawa w części dotyczącej badanej grupy; b) wysłanie ankiety korespondencyjnej do 304 więźniów dożywotnich, aby znaleźć odpowiedź na pytanie, co to znaczy być więźniem dożywotnim. Będziemy badać:

a) akta sądowe 304 sprawców zabójstw kwalifikowanych, w szczególności, wyroki sądów wraz z uzasadnieniem, opinie sądowopsychiatryczne, sądowo-seksuologiczne i psychologiczne, policyjne wywiady środowiskowe, wybrane protokoły rozpraw.

Akta zostaną poddane analizie ilościowej i jakościowej. Analiza, a następnie synteza, ilościowa będzie dotyczyć kariery kryminalnej sprawców, w tym przestępstw popełnionych w zbiegu z zabójstwem, form winy zabójstwa i zakresu odpowiedzialności karnej, szczegółowych podstaw wymiaru kary orzeczonej wobec tych sprawców, jak również zaburzeń ich osobowości. Analiza jakościowa będzie dotyczyć uzasadnień orzeczeń pod kątem sędziowskiej oceny kary, wątpliwości wymiary kary, koronnego argumentu (ów) przekonującego o wymiarze najsurowszej kary (argumenty społeczne, okoliczności popełnienia czynu, właściwości samego sprawcy). We wnioskach zmierzymy się także z oceną wymiaru kary – czy – w świetle przebadanych spraw – kara w którymś przypadku była nieproporcjonalna (była ekscesem sądowym) i dlaczego. W analizie jakościowej odniesiemy się także do roli czynników kryminogennych w karierze kryminalnej sprawy i w genezie jego zabójstwa, z perspektywy organów wymiaru sprawiedliwości jak i samego sprawcy (sposoby racjonalizacji).

b) akta więzienne 304 sprawców zabójstw kwalifikowanych, w szczególności, orzeczenia penitencjarne, opinie okresowe, postanowienia i zarządzenia sądowe, decyzje administracji więziennej rozstrzygające o prawach i obowiązkach skazanego, karta widzeń, wnioski i skargi więźniów do organów administracji więziennej oraz ochrony praw człowieka (sędzia i sąd penitencjarny, prokuratura, Rzecznik Praw Obywatelskich, organy międzynarodowe) i organizacji strażniczych (Helsińska Fundacja Praw Człowieka), protokoły ze zdarzeń nadzwyczajnych, protokoły z zastosowania środków przymusu bezpośredniego i środków zabezpieczających, pozwy cywilne oraz akta zdrowotne skazanych. Analiza ilościowa będzie dotyczyć zdarzeń i momentów znaczących dla procesu wykonania kary dożywotniego więzienia, stosowanych wobec więźniów dożywotnich środków represji lub korekcji penitencjarnej, liczby i form zadośćuczynienia rodzinom ofiar, relacji z najbliższymi, kontaktu ze światem zewnętrznym. Analiza jakościowa będzie dotyczyć treści i procesu wykonania kary dożywotniego więzienia.

c) dokumenty urzędowe Rzecznika Praw Obywatelskich – w części dotyczącej korespondencji z więźniami dożywotnimi.

d) informacje z mediów drukowanych i elektronicznych, filmów dokumentalnych, danych z organizacji pozarządowych i uniwersyteckich klinik prawa w części dotyczącej badanej grupy

III etap - badania terenowe i przeprowadzenie wywiadów swobodnych z reprezentatywną grupą skazanych i funkcjonariuszami więziennymi, sędziami, adwokatami. 

IV etapem - studium przypadków z uwzględnieniem kryterium kryminologicznego (rodzaj i charakter zabójstwa): • zabójcy na zlecenie, seryjni lub działający w przestępczości zorganizowanej, • kobiety-zabójcy, • sprawcy, którzy zabijali z innych pobudek i motywów oraz kryterium penitencjarnego (długość lub etap odbytej kary):• więźniowie prawomocnie skazani, którzy w izolacji przebywają najkrócej (do 2 lat), • osiągnęli pewien etap kary (10 lat, po 15 latach) oraz • którzy przebywają w izolacji najdłużej (powyżej 20 lat).

Znaczenie oraz przewidywany wymierny efekt realizacji projektu:

- W efekcie badań powstanie opis i diagnoza wyszczególnionych problemów badawczych i zweryfikowanych w wyniku badań hipotez. Poszczególne problemy mogą być przedmiotem publikacji w czasopismach naukowych.

- Badania pozwolą na napisanie monografii na temat tej najsurowszej kary w Polsce, ale i w Europie, sprawców zabójstw, ofiar i ich traum oraz kosztów społecznych.

- Badania dostarczą empirycznych dowodów wskazujących na potrzebę odrębnego traktowania więźniów dożywotnich, przede wszystkim uwzględniającego wytyczne Rekomendacji Rady Europy nr (23) o wykonywaniu przez administrację więzienną kary dożywotniego pozbawienia wolności oraz innych długoterminowych kar pozbawienia wolności z 9 października 2003 r. i Europejskie Reguł Więziennych z 11 stycznia 2006 r., oraz dobre praktyki zaobserwowane w konkretnych polskich więzieniach.

- Wyniki badań zostaną opublikowane w monografii, na stronie internetowej projektu, w publikacjach opracowanych w trakcie realizacji projektu oraz podczas konferencji międzynarodowej kończącej projekt. Monografia będzie syntezą wiedzy o k.d.p.w.

W ramach projektu przygotowane zostaną prace magisterskie studentów kierunku kryminologia, prawa i resocjalizacji zaangażowanych w badania, artykuły, także do czasopism zagranicznych. Materiał pozwoli na napisanie rozprawy doktorskiej.

Można przewidywać, że wyniki badań będą stymulowały dalszy rozwój badań kryminologicznych. Dostarczą także argumentów do debaty publicznej na temat wymierzania i wykonywania najsurowszej w Polsce kary.

Wpływ spodziewanych rezultatów na rozwój dyscypliny naukowej:

Badania dają unikalną możliwość zbadania treści i czasu kary dożywotniego pozbawienia wolności na przestrzeni kilkunastu lat jej wykonywania wobec szczególnej i zróżnicowanej wewnętrznie grupy więźniów. Wyniki badań mają znaczenie przede wszystkim dla rozwoju kryminologii, a także mogą dać podstawę do opracowania postulatów zmian prawa lub sformułowania rekomendacji. Chodziłoby nie tylko o humanitarne wykonanie tej kary, lecz również racjonalne, z wykorzystaniem wniosków badawczych i dobrych praktyk zaobserwowanych w trakcie badań, a dotyczących zarządzania czasem kary, ryzykiem, kontaktem ze społeczeństwem. Badania odpowiedzą na pytanie na ile polskie więzienia i służba więzienna są przygotowani na tę ekstremalną grupę więźniów, aby zapobiec ubocznym negatywnym skutkom dożywotniej izolacji i obniżyć jej koszty społeczne.

Nie jest to głównym celem projektu, ale można założyć, że konkretne wyniki badania pozwolą zmienić postrzeganie tej kary, z takiej, która się nigdy nie kończy, na taką, która jest długa, ale nie odbiera nadziei na rehabilitację i co prawda skrajnie odległy w czasie, ale powrót sprawcy-więźnia do społeczeństwa. Czyn, nawet jeśli jest najcięższą zbrodnią, nie może przecież definitywnie pozbawiać człowieka nadziei odmiany życia po jego uprzednim gruntownym przewartościowaniu – jednego z podstawowych wyznaczników człowieczeństwa. Badania, zwłaszcza studium przypadków, pozwoli na obiektywizację „utartej”, obiegowej wiedzy, że sprawcy zabójstw płacą swoim życiem za życie swoich ofiar. Stanowią oni grupą zróżnicowaną wewnętrznie, w ramach których można znaleźć „pozytywne przykłady” więźniów zrehabilitowanych. W następstwie rezultaty badań dostarczą merytorycznych, uzasadnionych empirycznie, argumentów w debacie naukowej i publicznej nad sensem i polityką wykonania tej kary. Mogą przyczynić się do poprawy praktyki jej wykonania i tym samym zbliżyć stan naszej wiedzy naukowej i praktycznej do wiedzy zgromadzonej w innych krajach Europy zachodniej, w których są prowadzone kompleksowe badania kryminologiczne.